दुनिया का सबसे पुराना प्रोबायोटिक्स सप्लीमेंट पंचगव्य

 दुनिया का सबसे पुराना प्रोबायोटिक्स सप्लीमेंट पंचगव्य

sanatanyatra.in/traditions-and-science/panchagavya-the-worlds-oldest-probiotic-supplement

February 27, 2024

(लेखक पोषण विज्ञान के गहन अध्येता और न्यूट्रीकेयर बायो साइंस प्राइवेट लिमिटेड के चेयरमैन हैं।)

परम्पराएं और विज्ञान / February 27, 2024

Panchgavya : दुनिया का सबसे पुराना प्रोबायोटिक्स सप्लीमेंट पंचगव्य

पंकज गंगवार@SanatanYatra

मुझे लगता था कि गौमूत्र तो शायद किसी वजह से फायदेमंद हो सकता है क्योंकि गाय जिस जमीन पर चलती है, उस पर उगी विभिन्न वनस्पतियों को खाती है जिससे शरीर के लिए आवश्यक मिनरल्स उसके मूत्र में हो सकते हैं।लेकिन, पंचगव्य के बारे में जब सुना जिसमें गाय का गोबर भी पड़ता है तो मेरी बुद्धि चकरा गयी। आखिर गाय के गोबर में ऐसा क्या हो सकता है जो हमारे लिए लाभकारी है?

मेरे लिए सारी पुरातन बातें और ज्ञान तब तक सही नहीं हैं जब तक कि वे विज्ञान की कसौटी पर खरे नहीं उतरते। मैं कभी भी गाय के गोबर या गौमूत्र का उपयोग करने के समर्थन में नहीं था लेकिन जब ह्यूमन माइक्रोबायोम के बारे में पढ़ा तो मेरे विचार बदल गये। ह्यूमन माइक्रोबायोम यानी मानव सूक्ष्मजीवजात से अभिप्राय उन सभी सूक्ष्मजीवजात के समुच्चय से है जो मानव ऊतकों और जैवतरलों में रहते हैं। यहां यह बताना आवश्यक है कि इन दिनों मैं ह्यूमन माइक्रोबायोम के बारे में खूब अध्ययन कर रहा हूं। इस अध्ययन के परिणामस्वरूप जो बातें मैंने समझी हैं और पढ़ी हैं, उन पर लिखता रहता हूं। 

ऐसे तैयार होता है पंचगव्य (how to prepare Panchagavya)

सूर्य नाड़ी वाली गायों के उत्पाद ही पंचगव्य के निर्माण के लिए उपयुक्त होते हैं। देसी गायें इसी श्रेणी में आती हैं। इनके उत्पादों में मानव के लिए जरूरी सभी तत्व पाये जाते हैं। पंचगव्य में गाय का दूध, गाय के ही दूध से तैयार दही, गाय का मूत्र, गाय का घी और गाय के गोबर का अर्क मिलाया जाता है। पंचगव्य को विभिन्न असाध्य बीमारियों को दूर करने वाला बताया गया है। तो आखिर ऐसा क्या है पंचगव्य में जो इसे खास बनाता है? इस आलेख के शीर्षक में मैंने प्रोबायोटिक शब्द का प्रयोग किया है। जो लोग इस शब्द को नहीं समझते हैं उनको यह बात जाननी चाहिए कि यह चिकित्सा विज्ञान या विज्ञान की एक शाखा है जिसमें मानव के पेट में पाए जाने वाले स्वास्थ्य कारक सूक्ष्मजीवों का प्रयोग दवाओं के रूप में किया जाता है। आजकल विभिन्न प्रकार के प्रोबायोटिक फूड और सप्लीमेंट बाजार में उपलब्ध हैं।

सभी प्रकार के जीवाणुओं की संख्या में वृद्धि करने के लिए एक ऐसे माध्यम की आवश्यकता होती है जिसमें पर्याप्त मात्रा में भोजन हो और सूक्ष्मजीव उसे खाकर अपनी संख्या में वृद्धि कर सकें। दूध एक अच्छा माध्यम है। आप लोगों ने देखा होगा कि दूध बहुत जल्दी खराब हो जाता है। इसका कारण यही है कि इसमें सूक्ष्मजीव बहुत जल्दी पनपने लगते हैं। इसीलिए पंचगव्य में हम दूध लेते हैं और उसमें दही मिलाते हैं। दही में बहुत सारे लेक्टो एसिड बेसिलस जीवाणु होते हैं जो हमारे स्वास्थ्य के लिए आवश्यक होते हैं। दूध-दही के इस मिश्रण में गाय का गोबर मिलाया जाता है।

हम लोग हरबी बोरास (शाकाहार) से विकसित होते हुए यहां तक आए हैं। गाय की आंतों में पाए जाने वाले सूक्ष्मजीव उसके गोबर में भी होते हैं और ये सूक्ष्मजीव हमारे लिए भी आवश्यक होते हैं। इसलिए गाय के ताजे गोबर का अर्क दूध में मिलाया जाता है ताकि उसमें पाए जाने वाले जीवाणु दूध में अच्छी तरह से पनप सकें। गौमूत्र में कई तरह के लाभदायक मिनरल्स होते हैं जो रोग प्रतिकारक शक्ति बढ़ाते हैं और मांसपेशियों को मज़बूत करते हैं। इसी प्रकार देसी गाय के घी में वसा, प्रोटीन, ओमेगा 3, कोलीन, विटामिन डी, विटामिन के, विटामिन ए और विटामिन ई होते हैं। इसीलिए पंचगव्य एक अच्छा प्रोबायोटिक सप्लीमेंट है।

मैं आज के लिहाज से पंचगव्य के उपयोग के बारे में कुछ नहीं कहूंगा क्योंकि आजकल पशुओं का खानपान इतना शुद्ध नहीं है और उनके भोजन में हानिकारक जीवाणु भी हो सकते हैं। यह आपके विवेक पर छोड़ रहा हूं कि आप पंचगव्य का प्रयोग करें या ना करें लेकिन इसके पीछे का विज्ञान क्या है यह मैंने आपको बता दिया है।

पंचगव्य का धार्मिक महत्व (Religious significance of Panchagavya)

गाय से मुख्य रूप से प्राप्त होने वाली पांच चीजों (दूध, दही, घी, मूत्र और गोबर) को धार्मिक अनुष्ठान, पूजा-पाठ, शुभ-मांगलिक कार्यों के लिए जरूरी माना जाता है। गाय से जुड़ी इन्हीं पांच चीजों को पंचगव्य कहा जाता है। हिंदू धर्म में पंचगव्य के बिना शुभ-मांगलिक कार्य पूरे नहीं होते। गांव-कस्बों से लेकर शहरों तक किसी भी धार्मिक उत्सव, मांगलिक कार्य, पूजा-पाठ, अनुष्ठान में पंचगव्य के प्रयोग को प्रधानता दी जाती है। गृह शुद्धि से लेकर शरीर की शुद्धि तक पंचगव्य का प्रयोग किया जाता है।

खेती में भी इस्तेमाल

पंचगव्य की क्रियात्मक गतिविधियां (Functional activities of Panchagavya)

भारतीय और कई विदेशी संस्थानों द्वारा किए गये पंचगव्य के कई व्यावहारिक परीक्षणों ने पंचगव्य में वैज्ञानिक रूप से कई गतिविधियों को दिखाया है जिनमें से कुछ इस प्रकार हैं- ग्रोथ प्रमोटर, हेपेटोप्रोटेक्टिव, इम्यूनोस्टिमुलेंट, सूक्ष्मजीव–रोधी गतिविधि, प्रोबायोटिक, एंटीऑक्सिडेंट।

राष्ट्रीय जैव प्रौद्योगिकी सूचना केंद्र की वेवसाइट पर पंचगव्य के बारे में काफी जानकारी उपलब्ध है। कुछ शिक्षण संस्थानों ने एडवांस डिप्लोमा इन पंचगव्य थेरेपी (एडीपीटी) भी शुरू किए हैं।

========================================================

પંચગવ્ય, વિશ્વનું સૌથી જૂનું પ્રોબાયોટિક પૂરક

sanatanyatra.in/traditions-and-science/panchagavya-the-worlds-oldest-probiotic-supplement

૨૭ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૨૪

(લેખક પોષણ વિજ્ઞાનના ઊંડાણપૂર્વકના વિદ્વાન અને ન્યુટ્રીકેર બાયો સાયન્સ પ્રાઇવેટ લિમિટેડના ચેરમેન છે.)

પરંપરાઓ અને વિજ્ઞાન / 27 ફેબ્રુઆરી, 2024

પંચગવ્ય: વિશ્વનું સૌથી જૂનું પ્રોબાયોટિક પૂરક પંચગવ્ય

પંકજ ગંગવાર @ સનાતનયાત્રા

મને લાગતું હતું કે ગૌમૂત્ર કોઈ કારણસર ફાયદાકારક હોઈ શકે છે કારણ કે ગાય જે જમીન પર ચાલે છે ત્યાં ઉગતા વિવિધ છોડ ખાય છે, તેથી શરીર માટે જરૂરી ખનિજો તેના પેશાબમાં હાજર હોઈ શકે છે. પરંતુ, જ્યારે મેં પંચગવ્ય વિશે સાંભળ્યું ત્યારે મને સાંભળ્યું કે તેમાં ગાયનું છાણ પણ ઉમેરવામાં આવે છે, હું મૂંઝાઈ ગયો. છેવટે, ગાયના છાણમાં એવું શું હોઈ શકે જે આપણા માટે ફાયદાકારક હોય?

મારા માટે બધી પ્રાચીન વસ્તુઓ અને જ્ઞાન સાચું નથી જ્યાં સુધી તે વિજ્ઞાનની કસોટી પર ખરા ઉતરે નહીં. હું ક્યારેય ગાયના છાણ કે ગૌમૂત્રનો ઉપયોગ કરવાના પક્ષમાં નહોતો, પણ જ્યારે મેં માનવ સૂક્ષ્મજીવાણુ વિશે વાંચ્યું ત્યારે મારા વિચારો બદલાઈ ગયા. માનવ માઇક્રોબાયોમ એ માનવ પેશીઓ અને બાયોફ્લુઇડ્સમાં રહેતા તમામ સુક્ષ્મસજીવોના સમૂહનો ઉલ્લેખ કરે છે. અહીં એ ઉલ્લેખ કરવો જરૂરી છે કે આ દિવસોમાં હું માનવ માઇક્રોબાયોમ વિશે ઘણો અભ્યાસ કરી રહ્યો છું. આ અભ્યાસના પરિણામે મેં જે સમજ્યું અને વાંચ્યું છે તેના પર હું લખતો રહું છું.

આ રીતે પંચગવ્ય તૈયાર થાય છે (પંચગવ્ય કેવી રીતે તૈયાર કરવું)

પંચગવ્યની તૈયારી માટે ફક્ત સૂર્ય નાડી ગાયના ઉત્પાદનો જ યોગ્ય છે. દેશી ગાયો આ શ્રેણીમાં આવે છે. મનુષ્યો માટે જરૂરી બધા તત્વો તેમના ઉત્પાદનોમાં જોવા મળે છે. પંચગવ્યમાં ગાયનું દૂધ, ગાયના દૂધમાંથી બનાવેલ દહીં, ગાયનું મૂત્ર, ગાયનું ઘી અને ગાયના છાણનો અર્ક ભેળવવામાં આવે છે. પંચગવ્ય વિવિધ અસાધ્ય રોગોનો ઇલાજ કરે છે તેવું કહેવાય છે. તો પંચગવ્યમાં એવું શું છે જે તેને ખાસ બનાવે છે? મેં આ લેખના શીર્ષકમાં પ્રોબાયોટિક શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે. જે લોકો આ શબ્દ સમજી શકતા નથી તેઓએ જાણવું જોઈએ કે તે તબીબી વિજ્ઞાનની એક શાખા છે જેમાં માનવ પેટમાં જોવા મળતા સ્વાસ્થ્યને પ્રોત્સાહન આપતા સુક્ષ્મસજીવોનો ઉપયોગ દવાઓના રૂપમાં થાય છે. આજકાલ બજારમાં વિવિધ પ્રકારના પ્રોબાયોટિક ખોરાક અને પૂરક ઉપલબ્ધ છે.

તમામ પ્રકારના બેક્ટેરિયાની સંખ્યા વધારવા માટે, એક એવું માધ્યમ જરૂરી છે જેમાં પૂરતા પ્રમાણમાં ખોરાક હોય અને સુક્ષ્મસજીવો તેને ખાઈ શકે અને તેમની સંખ્યા વધારી શકે. દૂધ એક સારું માધ્યમ છે. તમે જોયું જ હશે કે દૂધ ખૂબ જ ઝડપથી બગડી જાય છે. આનું કારણ એ છે કે તેમાં સૂક્ષ્મજીવો ખૂબ જ ઝડપથી વધવા લાગે છે. એટલા માટે પંચગવ્યમાં આપણે દૂધ લઈએ છીએ અને તેમાં દહીં ઉમેરીએ છીએ. દહીંમાં ઘણા બધા લેક્ટો એસિડ બેસિલસ બેક્ટેરિયા હોય છે જે આપણા સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી છે. આ દૂધ-દહીંના મિશ્રણમાં ગાયનું છાણ ઉમેરવામાં આવે છે.

આપણે શાકાહારી બનવાથી અહીં સુધી વિકસિત થયા છીએ. ગાયના આંતરડામાં જોવા મળતા સુક્ષ્મજીવાણુઓ તેના છાણમાં પણ હોય છે અને આ સુક્ષ્મજીવાણુઓ આપણા માટે પણ જરૂરી છે. તેથી, તાજા ગાયના છાણનો અર્ક દૂધમાં ભેળવવામાં આવે છે જેથી તેમાં રહેલા બેક્ટેરિયા દૂધમાં સારી રીતે વિકાસ પામી શકે. ગૌમૂત્રમાં ઘણા ફાયદાકારક ખનિજો હોય છે જે રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારે છે અને સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવે છે. તેવી જ રીતે, દેશી ગાયના ઘીમાં ચરબી, પ્રોટીન, ઓમેગા 3, કોલીન, વિટામિન ડી, વિટામિન કે, વિટામિન એ અને વિટામિન ઇ હોય છે. એટલા માટે પંચગવ્ય એક સારું પ્રોબાયોટિક પૂરક છે.

આજના સંદર્ભમાં હું પંચગવ્યના ઉપયોગ વિશે કંઈ નહીં કહું કારણ કે આજકાલ પ્રાણીઓનો ખોરાક એટલો શુદ્ધ નથી અને તેમના ખોરાકમાં હાનિકારક બેક્ટેરિયા હોઈ શકે છે. તમે પંચગવ્યનો ઉપયોગ કરો છો કે નહીં તે હું તમારા વિવેકબુદ્ધિ પર છોડી રહ્યો છું, પરંતુ મેં તમને તેની પાછળનું વિજ્ઞાન જણાવ્યું છે.

પંચગવ્યનું ધાર્મિક મહત્વ

ગાયમાંથી મળતી પાંચ મુખ્ય વસ્તુઓ (દૂધ, દહીં, ઘી, મૂત્ર અને છાણ) ધાર્મિક વિધિઓ, પૂજા, શુભ કાર્યો માટે જરૂરી માનવામાં આવે છે. ગાય સાથે સંબંધિત આ પાંચ બાબતોને પંચગવ્ય કહેવામાં આવે છે. હિન્દુ ધર્મમાં, પંચગવ્ય વિના શુભ કાર્યો પૂર્ણ થતા નથી. ગામડાંઓ અને નગરોથી લઈને શહેરો સુધી, કોઈપણ ધાર્મિક તહેવાર, શુભ કાર્ય, પૂજા, ધાર્મિક વિધિમાં પંચગવ્યનો ઉપયોગ પ્રાથમિકતા આપવામાં આવે છે. પંચગવ્યનો ઉપયોગ ઘર શુદ્ધિકરણથી લઈને શરીર શુદ્ધિકરણ સુધી થાય છે.

ખેતીમાં પણ વપરાય છે

પંચગવ્યની કાર્યાત્મક પ્રવૃત્તિઓ

ભારતીય અને ઘણી વિદેશી સંસ્થાઓ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલા પંચગવ્યના અનેક વ્યવહારુ પરીક્ષણોમાં વૈજ્ઞાનિક રીતે પંચગવ્યની ઘણી પ્રવૃત્તિઓ દર્શાવવામાં આવી છે, જેમાંથી કેટલીક વૃદ્ધિ પ્રમોટર, હેપેટોપ્રોટેક્ટીવ, ઇમ્યુનોસ્ટીમ્યુલન્ટ, એન્ટિમાઇક્રોબાયલ પ્રવૃત્તિ, પ્રોબાયોટિક, એન્ટીઑકિસડન્ટ છે.

પંચગવ્ય વિશે ઘણી માહિતી રાષ્ટ્રીય બાયોટેકનોલોજી માહિતી કેન્દ્રની વેબસાઇટ પર ઉપલબ્ધ છે. કેટલીક શૈક્ષણિક સંસ્થાઓએ પંચગવ્ય ઉપચારમાં એડવાન્સ્ડ ડિપ્લોમા (ADPT) પણ શરૂ કર્યું છે.